Íslenska ríkið á aðild að yfirþjóðlegu samstarfi í gegnum EES-samninginn sem hefur víðtæk áhrif á starfsemi sveitarfélaga. Evrópsk löggjöf, sem innleidd er í íslenskan rétt á grundvelli samningsins leggur skyldur á herðar sveitarfélaga á ýmsum sviðum, svo sem á sviði umhverfismála, vegna stöðu þeirra sem vinnuveitenda og veitenda opinberrar þjónustu, vegna innkaupa sveitarfélaga og fyrirtækjareksturs þeirra. Áætlað er að reglur ESB hafi áhrif á ríflega helming viðfangsefna sveitarfélaga en allt að 70% löggjafar ESB er á sviðum sem varða sveitafélög og það kemur í þeirra hlut að koma reglunum í framkvæmd. EES-samningurinn tryggir einnig aðgang að ýmsum evrópskum samstarfs-áætlunum sem geyma áhugaverð tækifæri fyrir sveitarfélög.
Þróunar- og alþjóðasvið sambandsins starfar að hagsmunagæslu fyrir sveitarfélög gagnvart EES-samningnum en haustið 2006 tók til starfa skrifstofa sambandsins í Brussel sem heyrir undir sviðið. Skrifstofan, sem er fjármögnuð af Jöfnunarsjóði sveitarfélaga, annast almenna hagsmunagæslu fyrir sveitarfélög gagnvart EES-samningnum og aðstoðar sveitarfélög og landshlutasamtök þeirra við að nýta sér tækifæri í evrópskum samstarfsáætlunum.
EES-reglur hafa bein áhrif á sveitarfélög og því er mikilvægt að stunda virka hagsmunagæslu gagnvart ESB og stjórnvöldum. Brýnt er að fylgjast með undirbúningi stefnumótunar, löggjafar og annarra ákvarðana ESB sem geta haft áhrif á íslensk sveitarfélög og koma sjónarmiðum á framfæri eins snemma og mögulegt er í ákvörðunarferli mála. Einnig er nauðsynlegt að sveitarstjórnarmenn og sérfræðingar sveitarfélaga viti hvað er í farvatninu þegar þeir taka mikilvægar ákvarðanir sem varða íbúana. Sambandið vinnur að hagsmunagæslu fyrir íslensk sveitarfélög í nánu samstarfi við evrópsk hagsmunasamtök sveitarfélaga, CEMR.
Samningurinn um Evrópska efnahagssvæðið (EES-samningurinn) gerir Íslandi, Liechtenstein og Noregi (EES-EFTA-ríkin) kleift að taka þátt í innri markaði ESB. Undir efnissvið samningsins falla frjálsir vöruflutningar, frjáls þjónustustarfsemi, frjálsir fjármagnsflutningar og frjáls för fólks, sem og reglur á sviði samkeppni og ríkisaðstoðar, ásamt samvinnu á tilteknum sviðum, m.a. á sviði neytendaverndar, umhverfismála, heilbrigðismála og menntunar, sem tryggir að innri markaðurinn starfi eðlilega. Svo lagagerð sem ESB setur geti öðlast gildi í EES-EFTA-ríki þarf sameiginlega EES-nefndin að samþykkja ákvörðun um að taka hana upp í EES-samninginn. Markmiðið er að taka lagagerðir upp í EES-samninginn eins nálægt gildistökudegi þeirra í ESB og mögulegt er svo tryggt sé að sömu reglur gildi á öllu EES-svæðinu. Árið 2019 opnaði EFTA vefsíðu þar sem fjallað er um á einfaldan hátt hvernig ESB-reglur verða að EES-reglum.
