Umfjöllun Evrópusamtaka sveitarfélaga 

Á fundinum var fjallað um þá stöðu sem nú er uppi í Evrópu og hlutverk sveitarfélaga þegar kemur að því að tryggja öryggi íbúa og að verja lýðræðisleg gildi og mannréttindi í álfunni. Þar kom fram að á tímum þegar stríð geisar í Evrópu og spenna fer vaxandi í heimsmálum og alþjóðaviðskiptum skiptir samstarf borga, bæja og sveitarfélaga enn meira máli en áður. Þá var rætt um áhrif falsfrétta og utanaðkomandi afskipta af lýðræðislegri umræðu og kosningum. Í því tilliti var rætt um mikilvægi þess að styrkja lýðræðisstofnanir, tryggja gagnsæja stjórnsýslu og virkt íbúalýðræði.

Sjálfbær auðlindastjórnun var einnig til umræðu á fundinum og þá með hvaða hætti sveitarfélög og svæðisstjórnir geti tekist á við vaxandi auðlindaskort á sjálfbæran hátt. Á fundinum var lögð áhersla á aðgang íbúa að heilnæmu neysluvatn, en sem dæmi má nefna að nýverið birti Hofnor - fyrirtækið sem sér um öflun og dreifingu neysluvatns í Kaupmannahöfn – skýrslu þar sen fram kemur að ef ekki verði gripið til aðgerða má búast við miklum skorti á heilnæmu neysluvatni á Kaupmannahafnarsvæðinu á næsta áratug. Á fundinum koma fram að tryggja þarf aðkomu sveitarfélaga og svæðisstjórna að ákvörðunartöku í tengslum við sjálfbæra auðlindastjórnun og við innleiðingu hringrásarhagkerfis. Nálægðin við íbúa, staðbundin áhrif vegna skorts á náttúruauðlindum og aðlögunargerðir vegna loftslagsbreytinga, eru allt hlutir sem undirstrika mikilvægi sveitarstjórnarstigsins. 

Samband íslenskra sveitarfélaga á aðild að Evrópusamtökum sveitarfélaga. Samtökin eru í forsvari fyrir rúmlega 100.000 sveitarfélög og héruð í Evrópu. Hlutverk samtakanna er að vinna að framgangi hugsjóna um sameinaða Evrópu sem grundvallist á sjálfsstjórnarrétti sveitarfélaga og lýðræðislegum gildum.

Leiðtogar borga, bæja og sveitarfélaga í Evrópu, CEMR, komu saman í Osló 23.-24. júní 2025. Á fundinum var fjallað um öryggismál og stöðu lýðræðis á tímum óvissu og átaka. Þá var fjallað um mikilvægi sjálfbærrar auðlindastjórnunar við að tryggja aðgang að heilnæmu vatni í álfunni.

Öryggismál til umfjöllunar á fundi CEMR

Í vor hélt Sambandið vinnustofur með fimm sveitarfélögum á Vestfjörðum um gerð loftslagsstefnu. Um var að ræða tilraunaverkefni um hvernig Sambandið gæti best stutt við sveitarfélög í því að uppfylla þetta lögbundna verkefni og ná árangri í loftslagsmálum. Vinnustofurnar voru skipulagðar og framkvæmdar í góðu samstarfi við Vestfjarðastofu og heppnuðust mjög vel.

Hvert og eitt sveitarfélag var heimsótt og tekin vinnustofa með kjörnum fulltrúum og starfsfólki á hverjum stað fyrir sig. Markmiðið var að koma sveitarfélögunum af stað þannig að þau hefðu góða tilfinningu fyrir því hvað loftslagsstefnur þurfa að innihalda, hver ávinningurinn af þeim er og hvað þau þyrftu að gera til að klára að móta stefnuna sína og aðgerðaáætlun í kjölfarið. Farið var yfir ferlið við gerð loftslagsstefnu, helstu uppsprettur gróðurhúsalofttegunda kortlagðar, farið í hugarflug um viðeigandi aðgerðir og Verkfærakista loftslagsvænni sveitarfélaga kynnt.

Í kjölfar hverrar vinnustofu voru niðurstöðurnar svo teknar saman og sendar á sveitarfélögin ásamt sniðmátum fyrir gerð loftslagsstefnu og aðgerðaáætlunar. Áframhaldandi stuðningur er síðan veittur með yfirlestri og jafnvel stuttum fjarfundum.

Í ljósi þess hve vel þessar vinnustofur á Vestfjörðum gengu býður Sambandið nú upp á samskonar vinnustofur fyrir sveitarfélög í öðrum landshlutum. Vel gafst að halda vinnustofurnar í samstarfi við Vestfjarðastofu og verður leitast eftir því að vinna með öðrum landshlutasamtökum við vinnustofurnar framundan. Bæði sveitarfélög og landshlutasamtök geta haft samband og óskað eftir vinnustofu um gerð loftslagsstefnu.

Vel gafst að halda vinnustofur um gerð loftslagsstefnu sveitarfélaga í samstarfi við Vestfjarðastofu og verður leitast eftir því að vinna með öðrum landshlutasamtökum við vinnustofurnar framundan.

Vinnustofur um gerð loftslagsstefnu

Í skýrslunni  kemur fram að það sé mat starfshópsins að mikill ávinningur hljótist af gjaldfrjálsum skólamáltíðum. Er það meðal annars byggt á spurningakönnunum til foreldra, skólastjórnenda og sveitarfélaga. Þá eru sveitarfélög leiðandi í kostnaðarþátttöku við skólamáltíðir barna, en ríkið tók yfir 75% af kostnaðarþátttöku foreldra/forráðamanna vegna skólamáltíða í fyrra. Sveitarfélögin greiða 25% af því sem foreldrar/forráðamenn greiddu áður, til viðbótar við þann kostnað sem sveitarfélögin stóðu undir vegna skólamáltíða áður en þær urðu gjaldfrjálsar.

Það er mat starfshópsins að vel hafi tekist til á fyrsta skólaári eftir að skólamáltíðir í grunnskólum urðu gjaldfrjálsar. Ávinningurinn væri skýr fyrir grunnskólabörn en svara þurfi nokkrum spurningum varðandi verkefnið til framtíðar.  

Gjaldfrjálsar skólamáltíðir voru liður í aðgerðum ríkis og sveitarfélaga árið 2024 til að styðja við gerð langtímakjarasamninga á vinnumarkaði og leggja grundvöll að bættum lífskjörum og kaupmætti launafólks. Alþingi samþykkti í fyrra að heimila Jöfnunarsjóði sveitarfélaga að greiða sveitarfélögum sem bjóða upp á skólamáltíðir framlög á árunum 2024-2027.  

Starfshópurinn vann þrjár spurningakannanir til að meta reynslu af gjaldfrjálsum skólamáltíðum og kalla eftir ábendingum. Ein var lögð fyrir sveitarfélög, önnur fyrir stjórnendur grunnskóla og sú þriðja fyrir foreldra/forráðafólk barna í grunnskóla. Foreldrakönnunin var gerð á íslensku, ensku og pólsku. 

Samkvæmt niðurstöðum skýrslunnar eru foreldrar og forráðafólk grunnskólabarna ánægð með verkefnið. Alls kváðust 81% vera mjög eða nokkuð jákvæð með verkefnið en aðeins 7% lýstu sig nokkuð eða mjög neikvæð gagnvart því. 

Í skýrslunni segir að skólastjórnendur sjái mikinn ávinning af verkefninu og lýsi litlum eða engum áskorunum, en þar sem þær eru nefndar snúast þær einkum um áhyggjur af matarsóun og fjármögnun. 

Sveitarfélög sjá einnig ávinning af gjaldfrjálsum skólamáltíðum sem felist í því að öllum börnum eru tryggðar skólamáltíðir óháð efnahag og fleiri börn nýti máltíðirnar. Ávinningurinn væri þó ekki án áskorana þar sem kostnaður hafi aukist hjá meirihluta sveitarfélaga, s.s. vegna fjölgunar nemenda sem nýti skólamáltíðir, mótframlag ríkisins nemi einungis hluta af heildarkostnaði, auk þess sem verð á matvöru fari hækkandi. 

Loks kemur fram í skýrslunni að skráning barna í skólamáltíðir hefur aukist í öllum bekkjum eftir að þær urðu gjaldfrjálsar, mest í eldri bekkjum þar sem þátttaka var minni fyrir.

Starfshópurinn setur fram sex ábendingar til stjórnvalda, ríkis og sveitarfélaga. Unnið verður úr þeim ábendingum á vettvangi ríkis og sveitarfélaga. 

Rannsaka þarf matarsóun og gera íhlutanir til að minnka hana. 

Hafa þarf eftirlit með gæðum máltíða og næringarinnihaldi. 

Tryggja þarf fjármagn fyrir gæðaríkri skólamáltíð. 

Tryggja þarf að til staðar séu upplýsingar sveitarfélaga um raunkostnað. 

Skýra þarf hvort gjaldfrjálsar skólamáltíðir eigi eingöngu við um hádegisverð eða alla málsverði á skólatíma. 

Taka þarf ákvörðun um framhald verkefnisins þegar því lýkur árið 2027.

Innviðaráðherra skipaði starfshópinn í janúar sl. til að leggja mat á nýtingu og áhrif framlags Jöfnunarsjóðs sveitarfélaga vegna gjaldfrjálsra skólamáltíða. Starfshópurinn var þannig skipaður: 

Jóhanna Sigurjónsdóttir, verkefnastjóri í innviðaráðuneytinu, fulltrúi innviðaráðherra og formaður starfshópsins 

Þór Hauksson Reykdal, verkefnastjóri í mennta- og barnamálaráðuneytinu, fulltrúi mennta- og barnamálaráðherra 

Ellen Alma Tryggvadóttir, doktor í næringarfræði og verkefnastjóri hjá Reykjavíkurborg, fulltrúi Sambands íslenskra sveitarfélaga 

Helgi Aðalsteinsson, rekstrarhagfræðingur hjá Sambandi íslenskra sveitarfélaga, fulltrúi Sambands íslenskra sveitarfélaga. 

Skýrsla starfshóps um gjaldfrjálsar skólamáltíðir

Skýrsla_Gjaldfrjálsar skólamáltíðir júní 2025.pdf

Út er komin skýrsla starfshóps, sem innviðaráðherra skipaði til að leggja mat á nýtingu og áhrif gjaldfrjálsra skólamáltíða.

Sveitarfélög leiðandi í kostnaðarþátttöku við skólamáltíðir barna

Hlutverk Jöfnunarsjóðs sveitarfélaga er að jafna mismunandi útgjaldaþörf og skatttekjur sveitarfélaga með framlögum úr sjóðnum á grundvelli ákvæða laga, reglugerða og vinnureglna sem settar eru um starfsemi hans. Þannig er stuðlað að því að sveitarfélögin standi á jafnari grunni, að teknu tilliti til land- og lýðfræðilegra þátta auk fjárhagslegs styrks, til að sinna lögbundnum verkefnum sínum.

Veigamesta breytingin með nýjum lögum er að nýtt líkan Jöfnunarsjóðs mun leysa af hólmi núverandi tekjujöfnunar-, útgjaldajöfnunar- og fasteignaskattsframlög. Um er að ræða líkan sem sameinar ofangreind framlög í eitt framlag, Þá verða framlög vegna nemenda með íslensku sem annað mál veitt öllum sveitarfélögum sem uppfylla skilyrði, og Reykjavíkurborg og Akureyrarbær fá sérstakt jöfnunarframlag vegna höfuðstaðarálags. 

Breytingarnar er liður í því að ná fram markmiðum þingsályktunar um stefnumótandi áætlun í mál¬efnum sveitarfélaga fyrir árin 2024–2038 og aðgerðaáætlun fyrir árin 2024–2028. Markmið og áherslur þingsályktunarinnar eru m.a. að sveitarfélög á Íslandi verði öflugur og sjálfbær vettvangur lýðræðislegrar starfsemi, sjálfstjórn og ábyrgð sveitarfélaga verði virt og að tryggð verði sem jöfnust réttindi og aðgengi íbúa að þjónustu.

Hér má nálgast spurt og svarað um ný lög um Jöfnunarsjóð. 

Ný heildarlög um Jöfnunarsjóð sveitarfélaga hafa verið samþykkt á Alþingi. Þetta er í fyrsta sinn sem sérstök lög eru samþykkt um Jöfnunarsjóð en áður var fjallað um málefni sjóðsins í lögum um tekjustofna sveitarfélaga.

Leitarniðurstöður

Ný heildarlög um Jöfnunarsjóð sveitarfélaga samþykkt

Helstu breytingar

Leitarniðurstöður

Ný heild­ar­lög um Jöfn­un­ar­sjóð sveit­ar­fé­laga sam­þykkt

Helstu breytingar

Ný heildarlög um Jöfnunarsjóð sveitarfélaga samþykkt